Het Spoor Terug

De geschiedenis van Deli en de contractarbeiders is een gruwelijke en Reggie merkt dat hij moeite heeft om zich daartoe te verhouden. Hoe gaan andere kleinkinderen van contractarbeiders daarmee om? Reggie spreekt onder andere met Michiel Eduard Donkersloot, die al jarenlang bijna obsessief de geschiedenis van zijn oma probeert te ontrafelen. Ook komen nazaten prof. Supandi en Bunga Siagian aan het woord en reist Reggie zelf naar Indonesië om de plantages of wat daarvan over is met eigen ogen te zien. Verborgen Verbanden is een driedelige podcast van Reggie Baay en Emmie Kollau, gemaakt in samenwerking met het Van Abbemuseum Eindhoven. Productie door Aldus’ producties, de muziek was van Yariv Vroom, mixage Arno Peeters. De serie is mede mogelijk gemaakt door Cultuurfonds en Mondriaan Fonds. In het Van Abbemuseum Eindhoven is tot en met voorjaar 2026 de tentoonstelling Verborgen Verbanden te zien waarin het museum zijn eigen koloniale verleden ontrafelt.

Reggie Baay spreekt met emeritus-hoogleraar Jan Breman over het systeem van contractarbeid. Breman schetst een duister beeld en vertelt dat de regering begin twintigste eeuw wel degelijk wist wat er zich afspeelde op de plantages in Deli. Waarom werd er niks met die informatie gedaan? En hoe kan het dat Breman een belangrijk rapport pas in 1987 terugvond in notabene het archief van Koningin Wilhelmina? Ook zoekt Reggie verder naar een spoor van zijn grootmoeder in het Nationaal Archief in Den Haag, waar hij spreekt met Jeftha Pattikawa. "Verborgen Verbanden" is een documentaireserie gemaakt door Reggie Baay en Emmie Kolau in samenwerking met het Van Abbemuseum in Eindhoven. Deze serie werd mede mogelijk gemaakt door het Cultuurfonds en het Mondriaan Fonds. In het Van Abbemuseum Eindhoven is tot en met het voorjaar van 2026 de tentoonstelling "Verborgen Verbanden" te zien, waarin het museum zijn eigen koloniale verleden ontrafelt.

De grootmoeder van schrijver Reggie Baay werkte begin twintigste eeuw als contractarbeider in Deli op Sumatra. Contractarbeid klinkt vrijwillig, maar blijkt een voortzetting van de slavernij in de toenmalige kolonie Nederlands-Indië. In Verborgen Verbanden; een onbekende koloniale erfenis probeert Reggie meer over zijn oma en haar dagelijks leven te weten te komen. Waarom stuit hij daarbij op muren? Is haar verhaal en dat van de contractarbeiders bewust onder het tapijt geschoven? En wat heeft het Van Abbemuseum te maken met deze geschiedenis? Een podcast van Reggie Baay, Emmie Kollau en Aldus’ producties in samenwerking met het Van Abbemuseum Eindhoven. Regie en productie door Aldus’ producties. In het Van Abbemuseum Eindhoven is tot en met voorjaar 2026 de bijbehorende tentoonstelling Verborgen Verbanden te zien. Daarin ontrafelt het museum zijn eigen koloniale verleden en de rol die naamgever en oprichter van het museum Henri van Abbe daarin speelde.

'Mishandeld door man of vriend.. je kunt weg, als je wilt'. Die tekst stond op het eerste affiche waarmee de gloednieuwe stichting Blijf van m’n lijf zich 50 jaar geleden bekend maakte. Zes vrijwilligsters, waaronder drie studenten, zagen een probleem dat niet erkend werd: geweld tegen vrouwen. Ze kraakten een pand op een geheim adres en openden de deuren. Binnen enkele weken zat het pand vol met vrouwen en kinderen die leden aan dat ‘niet-bestaande’ probleem, en in de jaren die volgden openden tientallen Blijf van m’n lijf-huizen de deuren. Tegenwoordig zijn er tientallen huizen waar vrouwen en mannen die mishandeld worden heen kunnen vluchten. Programmamaker Christianne Alvarado reconstrueert het begin van dit instituut in de radiodocumentaire ‘Het probleem de wereld in. 50 jaar Blijf van m’n lijf’. Te horen zijn Anita Aerts, Marga van Rijen, Noor van Crevel en Winifred Krekel, en ooggetuiges van het eerste uur; Jolanda Vader en Sylvia van de Blijf Groep. Het interview met Noor van Crevel uit het archi

Verspreid in archieven over de hele wereld liggen honderden pagina’s aan vooralsnog onontcijferde VOC-verslagen. Ze vertellen de verhalen van mensen in dienst van de VOC die de opdracht kregen tot zogenaamde ‘hofreizen’. Hun missie was om af te reizen naar ver gelegen vorstelijke hoven en daar op diplomatieke wijze verdragen te sluiten met lokale machthebbers. Dit gold ook voor de missie van Hendrik van Reede van Drakesteijn. Hij trok in 1668 beladen met geschenken het binnenland van India in om in Madurai audiëntie te zoeken bij de lokale machthebber. Een documentaire over een moeizame tocht met opstandige olifanten, diplomatieke schofferingen en sluikse hovelingen in het spoor terug: Missie Madurai. Gemaakt door Joris Oosterbeek en Mathijs Deen. Met dank aan historicus Lennart Bes en Markus Vink, die het verslag van Van Rheede ontcijferde en annoteerde.

Tuinarchitect Mien Ruys (1904-1999) is voor sommigen een onbekende, voor anderen een legende. Volgens liefhebbers hoort ze thuis in het rijtje Le Corbusier, Mondriaan en Rietveld, vanwege haar strakke vormgeving en haar vooruitstrevende ontwerpideeën. Ze werkte nauw samen met architecten en had socialistische idealen over de kracht van een goed aangelegde tuin. Met haar doe-het-zelf-pakketten en talrijke publieksboeken maakte ze tuinieren bovendien voor iedereen toegankelijk. Ze was de enige vrouwelijke tuinarchitect van haar tijd en inspireerde mensen binnen en buiten haar eigen vakgebied: de internationaal vermaarde tuinarchitect Piet Oudolf bijvoorbeeld, maar ook de aanstormende modeontwerper Bonne Reijn, haar achterneef. Deze documentaire is in samenwerking met biograaf Leo den Dulk, modeontwerper Bonne Reijn en tuinarchitect Piet Oudolf. Gemaakt door Laura Stek & Ella Meng, naar aanleiding van het 100-jarige jubileum van ‘De tuinen van Mien Ruys’ en het bijbehorende boek ‘De tuin is een proces’ van Con

In de jaren ’50 kwamen er duizenden Molukkers naar Nederland. Veel waren in de veronderstelling terug te keren naar hun thuisland, maar voor de meesten zat dat er nooit in. Nog altijd woont het merendeel in Nederland. Hoe is het diegenen vergaan die wél terug zijn gegaan? Met die vraag ging programmamaker Jakob Koolschijn naar de Molukken.  Deze documentaire is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en het Lira Fonds.  En met medewerking van Lotte Geukes en advies van historicus Ron Habiboe en journalist Victor Joseph. 

Dit Spoor Terug gaat over eetbaar erfgoed. Namelijk: drop.  Dat hoort bij Nederland als tulpen en klompen – toch?  Nou.. Zó uniek Nederlands ís drop helemaal niet, zo blijkt uit ‘Het Grote Dropboek’ dat vorige maand verscheen. Sterker nog, zegt auteur Marieke Hendriksen: vóór de oorlog was Nederland niet meer dan een dropland onder vele andere droplanden.  Maar na de oorlog begon de grote ‘vererfgoedisering’. Dat wil zeggen: de nationale toeëigening van drop. Want Nederland zocht nieuwe verhalen, een nieuwe identiteit, en de drop-industrie zocht groeikansen.  Luister naar ‘Op het Dropspoor’, gemaakt door Marten Minkema.

African Parks is een relatief onbekende maar machtige organisatie die de volledige zeggenschap heeft over meer dan twintig nationale parken en reservaten in twaalf Afrikaanse landen. African Parks is gevestigd in Zuid-Afrika maar onderhoudt ook nauwe banden met Nederland. Niet alleen is de Postcode Loterij een van de trouwste donoren, de organisatie werd ruim twintig jaar geleden mede-opgericht door de Nederlandse zakenman Paul Fentener van Vlissingen die in de nadagen van zijn carrière iets goeds wilde doen voor de planeet. Of hij daarin geslaagd is? Journalist Olivier van Beemen deed onderzoek naar het heden en verleden van African Parks. Hij schreef het boek ‘Ondernemers in het wild’, dat deze week verscheen en maakte samen met Katinka Baehr een tweedelige documentaire voor ons: De witte weldoeners van African Parks.

African Parks is een relatief onbekende maar machtige organisatie die de volledige zeggenschap heeft over meer dan twintig nationale parken en reservaten in twaalf Afrikaanse landen. African Parks is gevestigd in Zuid-Afrika maar onderhoudt ook nauwe banden met Nederland. Niet alleen is de Postcode Loterij een van de trouwste donoren, de organisatie werd ruim twintig jaar geleden mede-opgericht door de Nederlandse zakenman Paul Fentener van Vlissingen die in de nadagen van zijn carrière iets goeds wilde doen voor de planeet. Of hij daarin geslaagd is? Journalist Olivier van Beemen deed onderzoek naar het heden en verleden van African Parks. Hij schreef het boek ‘Ondernemers in het wild’, dat deze week verscheen en maakte samen met Katinka Baehr een tweedelige documentaire voor ons: De witte weldoeners van African Parks.

Je kan het je tegenwoordig moeilijk voorstellen: aparte loonschalen voor vrouwen en mannen, waarbij vrouwen officieel minder verdienen voor hetzelfde werk. Tegenwoordig is er wel een enorme loonkloof die alleen maar groter wordt, maar wettelijk is het goed geregeld sinds de 'Wet gelijk loon voor mannen en vrouwen' in 1975 in werking trad. Wie vóór die tijd klaagde over verschillen in beloning had het zwaar. Maar er waren vrouwen die voor zichzelf opkwamen. Zoals de vrouwen die in 1969 het werk neerlegden in Sigarenfabriek Champ Clark in Nieuwe Pekela, Oost-Groningen. In Het Spoor Terug de documentaire van Katinka Baehr.

Ook een weerman of weervrouw is een soort historicus. Want alle weersverwachtingen over korte of langere termijn zijn uiteindelijk afgeleid van weerpatronen uit het verleden. Voorspelt de metereoloog, vanwege klimaatverandering, heftiger weersextremen, hogere temperaturen, heviger regen, hardere wind... dan hebben ze daarvoor diep in het verleden van onze aarde gekeken. Mathijs Deen zocht de klimaatwetenschappers op en keek met ze mee naar het diepe, diepe verleden van onze planeet. Luistert u naar: de geschiedenis van regen en wind.

De jaren ‘60 en ‘70 luidden verandering in. Voor Mevrouw, die haar man verloor en daarmee een deel van haar sociale status. Voor Mina, die de beschikking kreeg over een stofzuiger en een wasmachine. En voor Nederland, waar socialisme en feminisme oude verhoudingen deden wankelen. Aan Berkenbosch gingen deze maatschappelijke ontwikkelingen grotendeels voorbij. Toch werden zelfs bij de brave Christelijke Vrouwen Bond de eerste scheurtjes in het patriarchaat zichtbaar. En voor Maartje’s overgrootmoeder bood het weduwschap ook vrijheid. In hoeverre genoot Mina daarvan mee?

Slijtage aan Mina’s knieën maakte een scheiding van de twee vrouwen onvermijdelijk. Maar ook in de Middelburgse serviceflat die Mevrouw betrok, bleef de zogenaamd gepensioneerde Mina voor haar zorgen. Ze braadde haar fazanten, poetste haar zilver, nam haar angst over het laatste oordeel weg. Op het eind nam Mina zelfs haar stem in het dagboek over.Het brengt Maartje terug bij wat zij aan het begin van haar onderzoek de ‘mythe van Mina’ noemde. En bij de vraag: kan er liefde zijn, als er zo’n grote ongelijkheid is? 

Op Berkenbosch koesterde Mina een innige vriendschap met de tuindersvrouw van een landgoed verderop. Of was het meer dan dat? De suggestie zorgt voor consternatie bij de families Marinusse en Van Lynden. Een gesprek met de zoon van de tuindersvrouw maakt veel duidelijk over de aard van hun relatie.Maartje onderzoekt het thema homoseksualiteit in haar familiegeschiedenis en die van Mina. Hoeveel ruimte was er in het Zeeland van de jaren ‘50 en ‘60 om te ontdekken wat je voelde, wie je was? En welke invloed had dat op de generaties na Mina en Mevrouw? 

De oorlog betekende het einde van een tijdperk. Terwijl de bommen om het kasteel suisden, toonden Mina en Mevrouw zich daadkrachtiger dan ooit. Mevrouw runde het huishouden als een bedrijf. Mina verwierf de positie van aangenomen dochter. Een drama in beide families bond de twee vrouwen.Met dagboekexpert Arianne Baggerman buigt Maartje zich over de historische waarde van haar overgrootmoeders dagboek. Het biedt een uniek vrouwelijk perspectief op het dagelijks leven tijdens de oorlog op Walcheren. Maar vertelt het ook het verhaal van Mina? 

Toen Mina in 1937 bij Mevrouw in dienst trad, waren de verhoudingen op kasteel Ter Hooge overzichtelijk. ‘Upstairs’ organiseerde Mevrouw diners en schaatspartijen op de vijver. ‘Downstairs’ zwoegde Mina in het washok en aan het kolenfornuis. Ondertussen wierp de oorlog zijn schaduw vooruit.Maartje probeert het feodale systeem waarin beide vrouwen leefden te begrijpen, maar stuit op de grenzen van haar inlevingsvermogen. Drie generatiegenoten werpen verrassend nieuw licht op de zaak: de zoon van de oude pachtboer en twee achternichtjes van Mina.

Afl 4. De Spaanse Burgeroorlog begint te kantelen in het voordeel van de fascisten, en nog voor de oorlog echt voorbij is, worden Jaap en Jenny naar huis gestuurd. Franco wint vervolgens de oorlog en blijft tientallen jaren aan de macht. Alles was voor niks. Of toch niet?  Jenny en Jaap hebben allebei grote offers gebracht, ze dragen hun trauma’s hun leven lang met zich mee. Laura vraagt zich af of ze er nooit spijt van hebben gehad dat ze naar Spanje zijn gegaan. En hoe zit dat met ander activisme? Heeft het nog zin als je de strijd verliest? 

Laura ontdekt tijdens een saaie coronawinter in het archief van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis een enorme collectie cassettebandjes. Op die cassettebandjes staan de stemmen van ‘Spanjestrijders’: Nederlandse mannen en vrouwen die in de jaren dertig naar Spanje vertrokken om daar in tijdens burgeroorlog tegen het fascisme te vechten. Wie waren deze mensen? En waarom deden ze mee aan een oorlog zo ver van huis? Twee stemmen blijven het meest in Laura’s hoofd hangen: de stemmen van Jaap Gons en Jenny Schaddelee. Ze leert ze steeds beter kennen, en Jaap en Jenny laten Laura ook nadenken over haar eigen idealen. Wat doet zij eigenlijk voor de dingen waar ze in gelooft?

Bijna veertig jaar lang hield de Binnenlandse Veiligheidsdienst ir. Johan Alvarez Manusama in de gaten. Hij was president in ballingschap van de RMS, de Republiek der Zuid Molukken. De Zuid-Molukkers die vooral bekend werden door de gewelddadige treinkapingen midden jaren ’70. Manusama is één van de ruim 70.000 mensen van wie het persoonsdossier eind 2022 openbaar is gemaakt. De door de dienst verzamelde berichten lezen als een dagboek en schetsen een beeld van een man die naar de buitenwereld vooral de dialoog zocht, maar intern de jonge activisten - die niet terugdeinsde voor geweld - nauwelijks de baas was. Olaf Oudheusden las de berichten en ziet dat de BVD het geweld nauwelijks kon voorkomen. Toch bleef de dienst Manusama volgen. Was hij nou een vriend of vijand van Nederland? Dit Spoor Terug is een co-productie met Argos: https://www.vpro.nl/argos/media/luister/argos-radio/onderwerpen/2023/bvd-dossier-manusama-veertig-jaar-gezocht-naar-een-speld-in-de-hooiberg.html#